اسلام ستيزي و هويت اروپايي

پژوهش خبری صدا و سیما: نگاهی به تاریخ پر فراز و نشیب اروپا نشان می‌دهد در گذشته نه چندان دور حس ناسیونالیسم شدید همواره بین مردم بخش های مختلف اروپا وجود داشته و همین مساله عاملی مهم برای بروز جنگ ها و رقابت‌ها میان کشورهای اروپایی بوده است. امپراطوری روم در دوران اقتدار خود بخش بزرگی از اروپا را تحت یک سیستم واحد حکومتی درآورند و در دوران اوج خود نام یک امپراطوری بزرگ را همراه داشت اما با این حال هیچگاه نتوانست سرزمین‌های تحت امر خود را به یک هویت مشترک برساند. تنها در قرون وسطی بود که رویای هویت مشترک اروپایی حاصل شد و با قدرت گرفتن کلیسا و سپس وقوع جنگ‌های صلیبی هویت مشترک اروپایی بر اساس دین مسیحیت میسر شد.آنچه در آن سالها (قرون وسطی) به تقویت حس مشترک اروپایی انجامید پیشروی های گسترده دین اسلام در غرب آسیا، آناتولی و منطقه بالکان و عقب‌نشینی دنیای مسیحیت بود که موجب نگرانی سرزمین‌های مسیحی شد.

پس از تشکیل «دولت - ملت » به شکل امروزی و شکل گیری روابط میان دولت ها براساس همکاری های بین المللی، رهیافت‌های متفاوتی برای این همکاری های متقابل ارایه شد که هم با توفیق در مقاطعی تاریخی و هم با شکست روبرو شد. اروپا از تجربه دو جنگ جهانی خانمانسوز، درس‌های عبرت آموزی آموخت و یکی از مهم‌ترین درس‌های این دوره، اتحاد و همگرایی در میان کشورهای اروپایی بود. در واقع ابتدای دهه ۹۰ بود که دیوار برلین برداشته شد، مرزبندی و تقسیم اروپا از شرقی و غربی از میان برداشته شده و ما شاهد یک اروپای واحد شدیم. کشورهای اروپایی با فروپاشی شوروی شرایطی را فراهم کردند که همگرایی را در راس اولویت‌های سیاست خارجی خود قرار دادند. در دسامبر۱۹۹۱ با امضای پیمان ماستریخت، اتحادیه اروپا تشکیل شد و جانشین جامعه اروپا شد.

اتحادیه اروپا با تأسیس خود برای اولین بار مفهوم شهروند اروپایی را به وجود آورد و هدف از آن، افزایش همکاری‌های بین دولتی در امور مالی و اقتصادی، همچنین ایجاد سیاست خارجی و امنیتی مشترک و همکاری در امور قضایی و داخلی کشورهای عضو بود. با امضای پیمان ماستریخت، اتحادیه اروپا تحت نظارت شورای اروپایی متشکل از سران کشورها و دولت‌ها درآمد.

با وجود گرایش به اتحاد در میان دولت‌های اروپایی در کلوپی با هویت مسیحی بنام«اتحادیه اروپا»در دهه‌های اخیر افزایش وزن جمعیتی مسلمانان در جوامع اروپای غربی، اذهان را متوجه تمایزات فرهنگی - هویتی آن ها از سایر شهروندان این جوامع، نموده است و گرچه مسلمانان جوامع اروپایی به لحاظ نژادی، اقتصادی و مذهبی تمایزاتی از سایر شهروندان اروپای غربی دارند اما امواج اسلام هراسی این تفاوت‌های فرهنگی را به چالش هویتی تبدیل کرده است. همین مساله سبب شده است مسئله اسلام هراسی که خود را در اشکال طرد و تبعیض و خشونت و پیش‌داوری و با ریشه‌های دو گرایش سیاسی متفاوت و نه لزوماً متضاد نئومحافظه کاری و لیبرالی، نشان می دهد از اصلی ترین مسائل و چالش‌های اروپای امروز شده است.

 هویت اروپایی
تاریخ مشترک اروپا دربرگیرنده آمیزه هایی از تمدن یونان باستان، تمدن روم باستان و تمدن مسیحیت است که با گذشت زمان تکامل یافته است. هویت اروپایی را می توان ترکیبی از فرهنگهای مشترک اروپایی توصیف کرد. در عین حال، در دوران معاصر مسئله «تقابل غرب و شرق اروپا»، «کاتولیک گرایی و پروتستانتیسم در برابر اورتدکس شرقی» و«مسیحیت در برابر اسلام» ویژگی‌های مهم هویتی قاره اروپاست که همزمان تقابل و تضاد را در خود دارند. بیشتر کشورهای مدرن اروپایی تجربه های تاریخی مشترکی داشته اند اما جنگ‌ها و تقابل‌های مهمی میان آنها (خصوصا دو جنگ بزرگ که ابعاد جهانی یافت) وجود داشته است. تاریخ اروپا نشان می‌دهد حس ناسیونالیسم شدید و حسادت‌های منطقه‌ای همواره بین مردم اروپا وجود داشته و پیش‌تر عاملی برای بروز جنگ‌ها و رقابت‌ها و نیز بازدارنده همگرایی و حرکت به سوی هویت مشترک اروپایی بوده است.بعد از جنگ جهانی دوم بود که اروپائیان عملا به سمت یک هویت مشترک حرکت کردند.

مفهوم هویت اروپایی پس از نشست کپنهاک با حضور اعضای شورای اروپا در سال 1973 مطرح شد که « بیانیه هویت اروپایی» را منتشر کرد. این بیانیه در ابتدا عناصر سیاسی و اقتصادی در تعریف هویت اروپایی داشت و بر نیاز کشورهای عضو این شورا به تدوین سیاست اقتصادی واحد در قبال کشورهای خاورمیانه، امریکا، شوروی و سایر کشورهای اروپایی غیرعضو شورای اروپا تمرکز داشت. فرض زیرین این بیانیه این بود که عوامل فرهنگی و منافع سیاسی مشترک بنیان‌های مشترکی بودند که می‌توانستند در نهایت هویت ملی را ارتقا دهند. این بیانیه چارچوب‌های هویت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را مشخص کرد که بخشی از گفتمان مربوط به هویت اروپایی در مورد دهه‌های آینده به شمار می‌رفت.

به‌طور کلی، هویت اروپایی در درجه اول ابعادی فرهنگی دارد. ابعاد فرهنگی هویت اروپایی از عناصر سیاسی- فرهنگی مانند ارزش های دموکراتیک و عناصرفرهنگی سنتی مشترک تشکیل میشود. در عین حال، هویت اروپایی مفهوم متغیر و در حال تکامل است که متاثر از تعامل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورها با سیاست‌ها و نهادهای اتحادیه اروپاست. در حال حاضر، هویت اروپایی وجود دارد، اما انسجام و قدرت آن مانند هویت‌های ملی کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیست.

نقطه آغاز در تشکیل و باز تولید هویت جدید اروپایی(عصرجهانی شدن) را بایستی در فروپاشی دیوار برلین دانست. سقوط دیوار برلین و اتحاد آلمان شرقی و غربی، نقطه شروع برای رسیدن به «اتحادیه اروپا» بود. پس از آن نیز، استقلال کشورهای اروپای شرقی و پیوستن به قراردادهای همکاری اروپایی، گام دوم در جهت تشکیل اتحادیه اروپایی بود. در سال 1990 عبارت «شهروندان اروپایی» توسط «فیلیپ گنزالس» پیشنهاد شد. در قالب شهروندان اروپایی، مردم کشورهای اروپایی می توانند از تمام مزایا و حقوق ناشی از اتحادیه اروپا ؛ از آزادی های اساسی و حقوق بشر گرفته تا آزادی های رفت و آمد و مزایای سرمایه‌گذاری، کار، تامین اجتماعی و.... بهره مند شوند.

اتحادیه اروپا برای ایجاد و تقویت این هویت جدید، حقوق و مزایایی را مقرر داشته است، که این حقوق می تواند در ایجاد و تقویت روح و هویت اروپایی، تاثیر زیادی داشته باشد.

1. حقوق بشر و شهروندی
   از دیرباز حقوق بشر و شهروندی در اروپا در قالب کنوانسیون اروپایی 1950، راجع به حفظ حقوق بشر و آزادی های اساسی مصوب شورای اروپا، مورد قبول کشورهای عضو قرار گرفته بود و در اکثر قراردادهای اروپایی تکرار شده است.
   
   2. حق تردد و اقامت
   یکی از مسایل مهم و اساسی در اتحادیه اروپا، آزادی رفت و آمد شهروندان اروپایی به کشورهای عضو است. همچنین شهروندان اروپایی می توانند در هر یک از کشورهای عضو اقامت داشته باشند. این آزادی تردد و اقامت که با از میان رفتن محدودیت های مرزی همراه بوده است، مرزهای فرهنگی را نیز از میان کشورهای عضو برداشته است و تلاش می‌کند یک اتحادیه همه جانبه در این سرزمین پی‌ریزی شود.
   
   3. حق رای
   همه کسانی که به عنوان «شهروندان اروپایی» واجد شرایط اند، صرف نظر از این که در سرزمین اصلی زندگی می کنند یا این که مقیم کشور دیگر اتحادیه اروپا هستند، حق رای دارند. این حق رای نیز یکی از موارد مهم در پیوند دادن مفهوم جدید هویت اروپایی است که اولین بار در سال 1994 در اولین انتخابات سراسری پارلمان اروپا به منصه ظهور رسید و همه ساکنین و شهروندان اتحادیه اروپا صرف نظر از ملیت خود، به عنوان شهروند اروپایی، نمایندگان پارلمان خودشان را انتخاب کردند.
   
   4. حمایت سیاسی و کنسولی
   همه شهروندان اتحادیه اروپا در سرزمین کشورهای غیر اروپایی یا در سرزمین کشورهای عضو اتحادیه اروپا از حمایت سیاسی و کنسولی کشورهای عضو اتحادیه اروپا برخوردارند. در این حق سیاسی، اتحادیه اروپا به عنوان یک «شخصیت حقوقی» از حقوق سیاسی و کنسولی همه شهروندان خود، صرف نظر از ملیت آنها، حمایت و پشتیبانی می‌کند.
   
   با وجودیکه اروپا بدنبال نهادینه کردن یک هویت مشترک است اما در عرصه اجتماعی مهاجرت‌های متعدد چه از شرق به غرب اروپا و چه از غرب آسیا و شمال آفریقا به این اتحادیه نگرانی‌هایی را برای آنها فراهم کرده است. بحث بر سر چشم انداز آینده اروپا در پرتو حضور و گسترش اسلام و مسلمانان چندی است که در محافل اروپایی شکل گرفته است. اروپا هراسان از گسترش اسلام در این قاره به دنبال بازیابی روح و هویت خود می‌باشد. اولین دغدغه این است که، اگر نفوذ اسلام در سراسر اروپا گسترده شود، تلاش‌های وحدت اروپا دچار خدشه خواهد شد. زیرا مردم این قاره بیشتر تقسیم خواهند شد و این بار نه فقط زبان، بلکه دین، نقش اصلی را در این تقسیمات ایفا خواهد نمود. در این صورت عامل وحدت بخش مسیحیت تأثیر خود را از دست خواهد داد. دغدغه دوم به سنت های مذهبی و فرهنگی اروپا مربوط می‌شود. این سنت‌هاست که ملت‌های اروپا را در قالب یک قدرت قوی و واحد در عرصه جهانی پیوند می‌زند. در همین راستا از حدود بیست سال پیش تا کنون واتیکان و پاپ تلاش نموده اند تا ملت‌های اروپا را از میراث مسیحی‌شان آگاه نموده و هراسان از گسترش نفوذ اسلام، به احیای معنوی اروپا در چارچوب مسیحیت اقدام نمایند.
   
    آیا «یورابیا» شکل می‌گیرد؟
   یورابیا واژه‌های سیاسی جدیدی است که در رابطه با حضور مسلمانان در اروپا ابداع شده است.این کلمه از ترکیب دو واژه یوروپ (اروپا) و عربیا (عربی) بوجود آمده و بر این مفروض استوار است که در آینده، اروپا با گسترش بیش از پیش جمعیت مسلمانان عمدتاً عرب، متحد دنیای عرب یا حتی زیر مجموعه آن قرار می‌گیرد. بر اساس این نظریه که از سوی «بات یعور» نویسنده یهودی مطرح شده است، مسلمانان اروپا با توجه به تداوم مهاجرت و نرخ بالای زاد و ولد، طی چند دهه تبدیل به اکثریت جمعیتی در اروپا خواهند شد.
   
   ایده یورابیا از زمان حادثه 11 سپتامبر اعتبار بیشتری پیدا کرده است. «مت کار» در توصیف نگاه‌های بدبینانه و هراسان از چشم انداز جمعیتی اسلام در اروپا می گوید: «بر اساس بدترین پیش بینی های مبتنی بر تفکر یورابیا، در پایان قرن بیست و یکم اغلب شهرهای اروپا به وسیله مهاجران عرب زبان اداره خواهد شد. بخش اعظم اروپا زیر نفوذ شریعت اسلامی خواهد رفت و حیات مسیحیت متوقف یا بسیار محدود خواهد شد. در کابوس یورابیا، جای کلیساها و باروها را مساجد و مناره ها خواهد گرفت و بانگ اذان از پاریس تا روتردام و لندن خواهد پیچید و بقایای اروپای یهودی- مسیحی به محله هایی کوچک در دنیایی از عرب زبانان و زنان برقع پوش محدود خواهد شد.»
   
   برنارد لوئیس مطرح می کند که؛ «از دیدگاه بخش افراطی مسلمانان ساکن اروپا، موج سوم حمله به اروپا آغاز شده است.» به نظر وی این اشکال متفاوتی دارد که به خصوص در دو قالب تروریسم و مهاجرت قابل مشاهده است. لوئیس این سؤال را مطرح می کند که پس از دو هجوم مسلمانان به اروپا (موج اول فتح آندلس بود و موج دوم هجوم عثمانی به اروپا) که نهایتاً ناکام ماند. آیا این بار هم اروپا خوش شانس خواهد بود؟
   با وجود ارائه ایده‌های افراط‌گرا و نژاد پرستانه،برخی از صاحب نظران و محافل مختلف در اروپا، مفهوم یورابیا را اغراق آمیز و غیرواقعی دانسته‌اند زیرا هنوز مسلمانان درصدی قلیل از جمعیت اروپا را تشکیل می دهند و طرح مسائلی اینچنینی بیشتر ناشی از کینه‌ورزی و دشمنی است و ارتباطی به واقعیت‌های جامعه شناختی اروپا ندارد.
   
    هویت اروپایی و جهان اسلام
   بحران اخیری که در حوزه مهاجرت در سال 2015 اتحادیه اروپا با آن مواجه شد نشان داد حساسیت احزاب تندرو و افراطی در کشورهای اروپایی در قبال افزایش جمعیت مسلمانان اروپا افزایش یافته و در قالب «اسلام هراسی» نمایان شده است. در میان متفکران اروپایی هم اکنون دو تفسیر و دو قرائت کاملا متفاوت از اسلام ارایه می‌شود:
   
   - رویکرد اول تفسیری است که بر اساس گرایش های افراطی در جهان اسلام صورت گرفته و در قالب نهضت های رادیکال چون القاعده،داعش،طالبان و... سعی می‌کند بحران‌های اجتماعی و سیاسی را در کشورهای اسلامی ناشی از ایدئولوژی حاکم بر آن تعریف نماید.
   
   - رویکرد دوم تلاش می کند به فهم حقایق نهفته در دین اسلام دست یابد و آن را در زندگی پوچ گرای خود به کار بندد. طرفداران این رویکرد معتقدند این تفسیر و برداشت از اسلام، می تواند جایگزین و آلترناتیوی برای بحران‌های جدید اجتماعی و اخلاقی در غرب باشد و در تشکیل و بازسازی هویت جدید اروپایی مؤثر باشد.
   
   افراط گرایان اروپا که این روزها با اقبال نسبی از سوی مردم روبرو شده اند با هر دو رویکرد در تعارض هستند زیرا هویت اروپایی را در مواجهه با اسلام آسیب پذیر می دانند. نمی توان انکار کرد هم اینک نوعی بحران هویت در جوامع مسیحی وجود دارد که صرفا مختص اروپا نیست و بسیاری از کشورهای جهان را تحت تاثیر قرار داده است. اتحادیه اروپا که با رویکردی اقتصادی شروع شد به لحاظ هویتی کارکرد لازم را نداشت و حالا چند پارگی در میان اعضای آن نمایان و هراس درباره از دست رفتن هویت های ملی نمایان شده است. هم اینک هدف قرار دادن مسلمانان،موضوعی شده است که بخش اعظمی از نخبگان و رسانه های اروپایی را به هم پیوند می دهد.البته تحولات اخیر در خاورمیانه در رشد اینگونه تفکرات موثر بوده است.تا قبل از پیدایش «داعش»، این باور وجود داشت که خطر «نوسلفی گری» به غرب آسیا و شمال آفریقا محدود میشود اما شکل گیری و توسعه پدیدة تکفیری گری و پیوستن جوانان اروپایی به جریانهای نوسلفی در اروپا زنگ‌های خطر را برای غرب به صدادرآورد.
   
   مساله دیگر موج مهاجرت بود. در پی بحران مهاجرت در سال 2015 حدود یک میلیون مسلمان راهی اروپا شدند که با واکنش افراط گرایان اروپایی مواجه شد.با این حال آمارها نشان می دهد درخصوص جمعیت مسلمان بزرگنمایی می شود.آما واقعا در اروپا تعداد مسلمانان چقدراست؟
   
   چون سرشماری در بیشتر کشورهای اروپایی براساس وابستگی مذهبی، قانونی نیست، از اینرو دقیقاً نمی‌توان تعداد مسلمانان این قاره را مشخص کرد. آمار مسلمانان اروپایی بین حدود 45 میلیون تا 56 میلیون نفر برآورده شده است. نویسندگان اروپایی جمعیت مسلمانان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا را بین11 تا 23 میلیون نفرتخمین زده‌اند. با این وصف، اکثر نویسندگان معتقدند بین 11 تا 13 میلیون مسلمان در کشورهای عضو اتحادیه زندگی می‌کنند. 

برخي از عوامل رشد اسلام هراسي در اروپا [1]

  

 

 نتیجه‌گیری
جهان اسلام و جهان مسیحیت همسایگانی بسیار قدیمی هستند که بیش از هزار سال جنگ، نزاع و روابط سیاسی و اقتصادی باعث شده است که برداشت‌هایی نسبتاً پایدار در هر دو طرف نسبت به ماهیت و عملکرد طرف دیگر شکل بگیرد که به آسانی قابل تغییر و اصلاح نیست. در دهه‌های اخیر اهمیت پیدا کردن اسلام به دلیل مهاجرت، افزایش‌ زاد و ولد میان مسلمانان اروپا و گرویدن روز افزون به اسلام از سوی شهروندان اروپایی نگرانی‌هایی را در اروپا بوجود آورده که بستر فعالیت گروههای راست‌گرا و افراطی را در اروپا فراهم کرده است. امروزه در بین کشورهای اروپایی خصوصا در اسپانیا، فرانسه و انگلیس گرایش به اسلام بسیار زیاد است.البته ایدئولوژی اسلام سیاسی و هراس از حضور و فعالیت اسلام گرایان در اروپا هم یکی دیگر از دلایل رشد افراط گرایی و اسلام هراسی در اروپا می باشد.در سال‌های اخیر نقشی که رسانه ها، احزاب سیاسی بیگانه ستیز و برخی از سیاستمداران تندرو و نیز برخی از اندیشمندان و نخبگان فکری در اروپا در گسترش اسلام هراسی و در نهایت اسلام ستیزی در این قاره داشته اند بسیار قابل توجه و انکارناپذیر بوده است. از سوی دیگر باید توجه کرد که اسلام هراسی باعث جلب توجه افکار عمومی در جوامع غربی به خصوص جوانان و زنان به شناخت اسلام و گرویدن به این دین شده است. نکته قابل توجه در گرایش به اسلام در جوامع غربی این است که عمده کسانیکه به اسلام می‌گروند از طبقات تحصیلکرده و روشنفکر جامعه هستند که به علت خواستگاه اجتماعی خود در تعارض با هواداران احزاب افراطی قرار می‌گیرند.

 

پژوهش خبری// پژوهشگر:‌ علی ظریف