پخش زنده
امروز: -
گنبد‌های آجری شادمهرک نیشابور، ارزشمند اما متروکه
گنبد‌های آجری شادمهرک نیشابور، سازه‌هایی تاریخی و ارزشمند در جنوب این شهر هستند که سالهاست بصورت متروکه و رو به تخریب رها شده‌اند.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، مرکز خراسان رضوی، نیشابور یکی از شهر‌های کهن و نامدار ایران زمین، با پیشینه‌ای درخشان به بلندای تاریخ، بعنوان مهد علم، فرهنگ، ادب و هنر در ادوار مختلف حیات بشری می‌درخشد. ابرشهری که در پیچ و خم حوادث تلخ و شیرین روزگار، سرافراز باقی ماند تا فرزندان نامداری، چون عطارها، خیام‌ها و شاذان‌ها را برای اعتلای فرهنگ و ادب ایران زمین، در دامان پر مهر خود پرورش دهد.
این شهر پایدار ایرانی در برخی ادوار پر فراز و نشیب تاریخ از جمله در عهد سلجوقیان، بعنوان پایتخت حکومت مرکزی، از جایگاه مهم و والایی برخوردار بوده است. با گذشت قرن‌های متوالی، هنوز هم در گوشه و کنار این شهر، آثار و ابنیه‌های زیبایی متعلق به آن عهد دیرین پابرجا مانده است تا شاهدی بر مجد و عظمت خاک زرخیز نیشابور باشند.
گنبد‌های آجری شادمهرک در عصر سلجوقیان
در فاصله حدود ۳ کیلومتری جنوب شهر نیشابور، در حاشیه شرقی جاده کاشمر و در کنار آرامستان روستای شادمهرک، دو بنای آجری تاریخی و ارزشمند واقع شده که بنای بزرگتر با پلان هشت ضلعی، بر اساس نحوه آجرچینی، ابعاد آجر‌ها و تزئین دایره گنبد آن، یکی از شاهکار‌های معماری ایران زمین است که برای بندکشی و اجرای پلان‌ها در این بنا، ملاطی استفاده نشده است و از آثار با ارزش دوره سلجوقی در قرن ششم هجری به شمار می‌آید. در داخل و کف آن، سردابه‌ای با شکل صلیب وجود دارد که گمان می‌رود مقبره شخصی بوده که این بنای زیبا به خاطر وی ساخته شده است.
در فاصله ۱۵ متری شمال بنای مذکور، بنای آجری کوچکتری با همان پلان هشت ضلعی وجود دارد که با حالت چهارطاقی ساخته شده و ورودی‌های آن کم عرض و رفیع هستند و اکنون پس از مرمت مختصر، از روکار بنا، اثری باقی نمانده است. این بنا فاقد سردابه بوده و قدمت آن به دوره ایلخانی در قرن هشتم هجری می‌رسد، این بنا نیز مانند بنای قبلی دارای تزئینات خاصی در داخل نیست.
متاسفانه در حالی نمای خارجی و بخش زیادی از داخل این دو گنبد به دلیل اثرات فرسایش و گذشت زمان، در حال تخریب است که این دو بنای تاریخی می‌تواند با مرمت اصولی و محوطه سازی مناسب، به یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری و تاریخی نیشابور تبدیل شود، ولی تا کنون هیچ اقدام موثری برای معرفی این اثر تاریخی به مردم و نیز مرمت و بهسازی این دو بنا انجام نشده و هر دو گنبد، بویژه سازه بزرگتر رو به تخریب است.
هادی نوری شهروند نیشابوری می‌گوید: از قدیم و دوران نوجوانی که در مسیر رفت و آمد خود، این دو گنبد را می‌دیدم، برایم سوال بود که این سازه‌ها چیست و متعلق به چه دوره‌ای است؟ وی ادامه می‌دهد بعدتر که متوجه شدم این دو بنا از آثار تاریخی و میراثی شهرمان است، همواره از اینکه توجهی به آنها نمی‌شود و کاری برای حفظ و مرمت این دو اثر فاخر صورت نمی‌گیرد، ناراحت و نگران تخریبشان هستم.
محمد مهربانی دیگر شهروند نیشابوری می‌گوید: نیشابور یک شهر تاریخی با قدمتی چندهزار ساله و دارای آثار تاریخی متعدد است، اگر یک صدم این آثار در کشور و یا حتی شهر دیگری باشد، بیشترین بهره را برای آبادانی منطقه و رونق حوزه گردشگری می‌برند، ولی می‌بینیم برخی آثار ارزشمند و تاریخی نیشابور، از جمله همین گنبد‌های شادمهر، در حال نابودی است و هیچ کسی کار در خوری انجام نمی‌دهد.
گرد غربت بر آثار والای گردشگری در شهر تاریخی نیشابور
مهندس حبیب الله متحدین کارشناس بازنشسته میراث فرهنگی با تخصص باغ‌های ایرانی می‌گوید: گنبد‌های تاریخی شادمهر متعلق به دوره ایلخانی، سازه‌ای آجری و ارزشمند و ثبت در فهرست آثار ملی ایران است. گنبد بزرگ در ۵ دی ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۹ و گنبد کوچک در ۲۵مهرماه ۱۳۷۵ به شماره ۱۸۰۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت میراثی شده است.
وی ادامه می‌دهد: این گنبد‌ها به شیوه‌ی رازی ساخته شده است، شیوه‌ی رازی یکی از فنی‌ترین و باشکوه‌ترین شیوه‌های معماری ایرانی است و دقت و کیفیت ساخت این بنا باعث شده، علیرغم آسیب‌های فراوان انسانی که به این بنا رسیده است و همچنین عدم رسیدگی شایسته به آن، اما همچنان از پس شش قرن، بر جای خود استوار و ایستاده بماند.
متحدین می‌افزاید: پوسته داخلی این بنا همچنان نماینگر شکوه بنا است. این بنا از بیرون پلانی هشت ضلعی دارد، اما از درون چهارگوشه و چلیپایی (صلیبی) است. بدنه بیرونی بنا، ظاهرا با آجرچینی ساده نماسازی شده، اما رعایت تقارن، توازن و تعبیه درگاهی‌ها و طاقنما‌های متناسب و سطوح پر و خالی، نمای بنا را زیبا و پر شکوه جلوه داده است.
وی اظهار می‌دارد: فضای داخلی گنبد بزرگ، شباهت زیادی به گنبد‌های خواجه نظام‌الملک و تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان دارد و با توجه به شیوه معماری، اندازه آجر‌ها و وجود سردابه تدفین در کف، این بنا در شمار بنا‌های آرامگاهی عصر سلجوقی محسوب می‌شود.
وی با اشاره به اینکه وقتی یک اثر در فهرست آثار ملی ثبت می‌شود، بدین معنی است که این اثر متعلق به کل مردم ایران است، افزود: این دو گنبد ارزشمند تاریخی می‌تواند با مرمت و محوطه سازی، در قالب باغ ایرانی، با استفاده از فضا‌های کاربندی دو بنا با "عملکرد موزه "سنخیت مناسبی ایجاد کند که البته این مهم با مدیریت واحد شهری محقق می‌شود.
این متخصص باغ‌های ایرانی تصریح می‌کند: وقتی صحبت از مدیریت شهری سخن به میان می‌آید، منظور اختصاص و استفاده از اعتبارات استانی، شهرستانی، فرمانداری، شهرداری، شورای شهر و سایر دوایر است، ضمن اینکه مدیریت شهری و شهرستان هم می‌تواند در حوزه سرمایه گذاری، این پروژه‌ها را به بخش خصوصی واگذار کند، زیرا بر اساس اسناد بالادست از جمله؛ سند ۱۴۰۴ توسعه گردشگری، شهر توریستی و شهر پایدار تاریخی می‌تواند به یک جاذبه و مقصد والای ایرانگردی وجهانگردی تبدیل شود و مانند یک صندوق ارزی برای شهر و منطقه درامد زایی داشته باشد.
گنبد‌های شادمهرک شاهکار معماری سلجوقی در نیشابور
احمدرضا سالم پژوهشگر و عضو انجمن میراث فرهنگی شهرستان نیشابور نیز می‌گوید: گنبد‌های آجری مهرآباد یا شه میر از بنا‌های ارزشمند تاریخی نیشابورند، به ویژه بنای بزرگتر که متعلق به دوران سلجوقی است.
وی ادامه می‌دهد: یکی از شاخص‌های معماری این دوره استفاده از آجر و آجرچینی است که در این بنا بدون اغراق در حد شاهکار وجود دارد؛ طاق ها، جناق ها، گوشواره‌های بنا و از همه مهم‌تر سقف آن که در نهایت دقت، اجرا شده است.
وی با اشاره به اینکه در مورد کاربری این بنا نظرات گوناگونی از جمله؛ آرامگاه و مَدرس (کلاس درس) وجود دارد، می‌افزاید: متاسفانه در سال‌های اخیر آسیب‌های فراوانی بر پیکر این سازه ارزشمند وارد شده است، از حفاری‌های غیرمجاز در کف بنا و اطراف آن گرفته تا استفاده از آجر‌های بنا برای چیدن دور سنگ قبر‌های آرامستان همجوار آن.
استاد سالم اظهار می‌کند: خوشبختانه با نصب درب فلزی و بازدید‌های مستمر نیرو‌های پرتلاش یگان امداد میراث فرهنگی و پیگیری‌های دهیار، شورای اسلامی روستا و مردم منطقه، که این بنا را بخشی از هویت خود می‌دانند، وضعیت بنا در حالت موجود حفظ شده و با پیش بینی‌های اداره میراث فرهنگی امید است به زودی این بنا که در نوع خود از شاهکار‌های معماری منطقه محسوب می‌شود به یک مکان گردشگری با کاربردی فرهنگی تبدیل شود.
دغدغه‌ی مرمت غیراصولی و رها شدن یک میراث ارزشمند
جواد حجتی مهر دهیار روستای شادمهرک نیشابور می گوید: برای ساماندهی و بهسازی این گنبد‌های تاریخی، جلسات و پیگیری‌های متعددی صورت گرفته و همانطور که در عکس‌ها مشخص است، اداره میراث فرهنگی در سال قبل، بعنوان مرمت، فقط بالای گنبد‌ها را کاهگل کرد که اگر قرار بر این کاهگل کردن بود، ما خودمان سال‌ها پیش این کار را انجام می‌دادیم، اما، چون خود میراثی‌ها بار‌ها گفته‌اند که نباید این گنبد‌ها بصورت غیراصولی مرمت شود، ما نیز هیچ اقدامی در این مورد نکردیم، اما خودشان دقیقأ همین گونه عمل کردند.
وی می‌افزاید: باز هم به گفته خود کارشناسان میراث، گنبد کوچک که غیراصولی و بدون تطبیق با ساختار اصلی گنبد‌ها مرمت شده، اکنون از شکل اصیل و هویت معماری تاریخی خود خارج شده است و با این وجود باز هم گویا قرار است همان بلا بر سر این گنبد بزرگ آورده شود.
دهیار روستای شادمهرک ادامه می‌دهد: طبق تجربه تلخی که در سال ۱۳۷۸ پیش آمد و سردابه زیر گنبد بزرگ را تخریب و پر کردند، سال گذشته گنبد کوچک را به شکل غیر اصولی و با کاهگل مرمت کرده و گفتند موقتی است و بزودی اصلاح می‌شود، اما متاسفانه تا کنون هیچ فعالیت اصلاحی بر روی گنبد کوچک صورت نگرفته است.
وی اظهار داشت: از طرف اداره میراث فرهنگی در سال ۱۴۰۲، به غیر از کاه گل کردن گنبد کوچک و نصب ۳ درب قفل دار در ورودی‌های هر دو گنبد، هیچگونه اقدامی برای مرمت داخل و خارج گنبد‌ها انجام نشده و این سازه ها، مانند سال‌های متمادی گذشته، به حال خود رها شده‌اند.
حجتی مهر با اشاره به اینکه گنبد‌های تاریخی شادمهرک، معروف به مهرآباد و شه میر، جزو تاریخی و قدیمی‌ترین آثار کشور است، گفت: سال‌های گذشته به همت اهالی روستا، برای تعمیر سرداب داخل گنبد بزرگ و بازگشایی راه‌های احتمالی زیرزمینی آن هزینه و اقداماتی شد که اگر ادامه پیدا می‌کرد، این مکان می‌توانست به یک جادبه توریستی بسیار مهم در نیشابور تبدیل شود، اما به دلیل خطرات ریزش سقف این سردابه و تونل‌های آن و نیز عدم حمایت اداره میراث و بیمه نشدن کارگران، کار متوقف و این بنا‌های تاریخی به حال خود رها شد و تا کنون به همین شکل بدون استفاده و رو به تخریب، باقی مانده است.
احیای گنبد‌های تاریخی شادمهر: تلاش برای حفظ میراث فرهنگی نیشابور
در ادامه گزارش، با رییس اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری نیشابور هم‌صحبت می‌شوم، حسن گیاهی در خصوص وضعیت گنبد‌های تاریخی شادمهر می‌گوید: در سال ۱۴۰۲، در خصوص گنبد بنا، که طی سالیان طولانی بر اثر نزولات جوی دچار آسیب جدی شده بود، با استفاده از ترکیب ماسه گچ که متناسب با ساختار اقلیم خشک و نیمه خشک منطقه است، بعد از پاکسازی بندکشی‌های فرسوده و دوغآب گچ، بصورت اضطراری و موقت، کار پوشش پوسته رویی گنبد انجام شد، تا جلوی نفوذ آب گرفته شود.
وی ادامه می‌دهد: این روش که با ساختار سنتی بنا سازگار است کاملا برگشت پذیر است تا انشالله بعد از تهیه طرح جامع مرمتی و تخصیص اعتبار کافی، مرمت اصلی آن، یعنی تعویض آجر‌های فرسوده، بندکشی و خواناسازی انجام شود لذا اگر این اقدامات و مرمت موقت صورت نمی‌گرفت، احتمال آسیب جدی‌تر و حتی ریزش گنبد متصور بود.
گیاهی می‌افزاید: ما حتما بطور جدی موضوع احیا و مرمت بنای مذکور که جزو آثار شاخص استان است را پیگیری خواهیم کرد تا با همکاری دهیاری محترم و سایر ارگان‌های مرتبط، آنچه شایسته است صورت پذیرد.
رییس اداره میراث فرهنگی نیشابور با اشاره به اینکه معضل کمبود اعتبار متاسفانه همیشه گریبانگیر میراث فرهنگی است، تصریح می‌کند: امیدواریم این مهم به همت مسئولان کشوری و استانی برطرف شود، چرا که حفظ میراث فرهنگی باید موضوع اول فرهنگی کشور باشد، از آن رو که بنا‌های تاریخی تنها میراث معماری نیست، بلکه میراث معنوی و الهی مردمانی است که بر اساس مکتب زیست شاعرانه، قرن‌ها عاشقانه و عارفانه زندگی کرده و یادگاری‌های معرفت شناسانه را با ذوقی سلیم و طبعی حکیم از خود بجای گذاشته‌اند.
سخن آخر:
با توجه به ثبت ملی دو گنبد تاریخی شادمهرک، بر همگان لازم است برای حفظ، مرمت و بهسازی این دو بنای ارزشمند کشور، اقدام عملی و فوری کنند.
در صورت حمایت دولت و اختصاص اعتبارات ملی جهت مرمت اصولی، محوطه سازی مناسب و تامین امکانات و زیرساخت‌های عمرانی لازم، به جهت موقعیت جغرافیایی مناسب این دو اثر، که در حاشیه جاده اصلی مواصلاتی چند شهرستان اطراف قرار دارند، قطعا این مجموعه قابلیت تبدیل شدن به یک جاذبه گردشگری و توریستی پربازدید و باکیفیت را دارد که در اینصورت علاوه بر حفظ این دو اثر فاخر تاریخی، موجبات توسعه اجتماعی، اقتصادی، رفاهی و فرهنگی این منطقه نیز فراهم می‌شود.
خبرنگار: علی سعادتمند
سردبیر: محسن هدایتی فر
نظر شما